گواتر زمانی رخ می‌دهد که غده تیروئید در جلوی گردن از اندازه طبیعی خود بزرگ‌تر شود. بزرگ شدن تیروئید معمولاً به دلایلی مانند کمبود ید، بیماری‌های خودایمنی، گره‌های تیروئیدی، بارداری، یائسگی، عفونت، التهاب تیروئید، مصرف برخی داروها و در موارد نادر بر اثر سرطان تیروئید بروز می‌یابد. بروز گواتر ممکن است با افزایش یا کاهش تولید هورمون‌های تیروئیدی همراه باشد و یا بدون تغییر در کارکرد تیروئید رخ دهد. گواتر بسته به نوع آن با داروهای هورمونی، ید رادیواکتیو و اصلاح رژیم غذایی قابل درمان است. اگر گواتر به اندازه‌ای بزرگ شود که سبب دشواری در بلع و تنفس بیمار شود و یا از نظر ظاهری برای فرد آزاردهنده باشد، ممکن است نیاز به برداشت بخشی از تیروئید با جراحی باشد.
گواتر چیست؟
گواتر یک توده یا برآمدگی در جلوی گردن است که در اثر بزرگ شدن غده تیروئید نسبت به اندازه طبیعی آن رخ می‌دهد. غده پروانه‌ای‌شکل تیروئید در پایین و جلوی گردن قرار دارد و با ترشح هورمون‌های تیروکسین (T4) و تری‌یدوتیرونین (T3)، کارکردهای مختلفی در بدن مانند سوخت و ساز، دما، ضربان قلب، خلق و خو، وزن و تنفس را تنظیم می‌کند. برخی از اختلالات زمینه‌ای می‌تواند باعث تحریک غده تیروئید و رشد بیش از حد آن شود که به صورت گواتر تظاهر پیدا می‌کند.
در گواتر ممکن است کل غده تیروئید یا بخش‌هایی از آن بزرگ شود. اگر کل غده تیروئید به صورت صاف، یک‌دست و متقارن بزرگ شده باشد، به آن گواتر منتشر یا پراکنده گفته می‌شود. با این حال، گاهی اوقات تنها بخشی از تیروئید به دلیل رشد یک ندول یا گره تیروئیدی در آن بزرگ‌تر از اندازه طبیعی می‌شود که به آن گواتر ندولار یا گرهی گفته می‌شود. ندول یا گره تیروئیدی توده‌های جامد یا مایع در بافت تیروئید هستند که ممکن است با معاینه قابل لمس باشند و یا از طریق اسکن و آزمایش شناسایی شوند. در صورتی که افزایش اندازه تیروئید به دلیل رشد چندین ندول در بخش‌های مختلف آن باشد، به آن گواتر مولتی ندولار گفته می‌شود.
بروز گواتر ممکن است با افزایش، کاهش و یا عدم تغییر در هورمون‌های ترشح شده توسط تیروئید همراه باشد. اگر بزرگ شدن غده تیروئید با اختلال در عملکرد آن و تولید بیش از اندازه طبیعی هورمون‌های تیروئیدی همراه باشد، به آن گواتر سمی گفته می‌شود. در مقابل، اگر اندازه غده تیروئید بزرگ شده باشد، اما عملکرد آن عادی و طبیعی باشد، یعنی هورمون‌های تیروئیدی را در سطح طبیعی ترشح کند، به آن گواتر ساده یا غیرسمی گفته می‌شود. در برخی افراد ممکن است گواتر ساده با کم‌کاری تیروئید یعنی کاهش تولیدی هورمون‌های تیروئیدی همراه باشد.
انواع گواتر و درمان آنها
بروز گواتر همیشه با تغییر کارکرد غده تیروئید همراه نیست. گاه ممکن است تیروئید از اندازه طبیعی خود بزرگ‌تر شود، اما عملکرد طبیعی خود در تولید هورمون‌ها را حفظ کند. اما در برخی مواقع اختلال زمینه‌ای ایجادکننده گواتر با تاثیر بر کارکرد تیروئید، سبب کاهش یا افزایش تولید هورمون‌های تیروئیدی می‌شود. به همین دلیل، معمولا گواتر را بر حسب کارکرد تیروئید به گواتر ساده، گواتر کم‌کار و گواتر پرکار دسته بندی می‌کنند. افزون بر این، در موارد نادری ممکن است بروز گواتر ناشی از رشد غیر عادی سلول‌های تیروئید یا سرطان تیروئید باشند که به آن گواتر سرطانی گفته می‌شود.
در جدول زیر انواع گواتر از نظر کارکرد تیروئید، علائم و عوارض با هم مقایسه شده‌اند:
| انواع گواتر | تاثیر بر کارکرد تیروئید | علائم ناشی از گواتر | عوارض ناشی از گواتر |
|---|---|---|---|
| گواتر ساده | T3 نرمال T4 نرمال TSH نرمال | تورم گردن، احساس تنگی گلو، دشواری در بلع و تنفس، سرفه، درد جلوی گلو، صدای خش‌دار و دورگه، خر و پف در خواب | بدون عوارض حاد، در حالت پیشرفته، مشکل در تنفس و بلع، سرفه و احساس خفگی، تغییر صدا، تاثیر بر زیبایی فرد، بروز کم‌کاری یا پرکاری تیروئید در آینده |
گواتر کم‌کار | T3 پایین T4 پایین TSH بالا | تورم گردن، احساس تنگی گلو، دشواری در بلع و تنفس، سرفه، افزایش وزن، خستگی و خواب‌آلودگی، ریزش مو، افسردگی، عدم تحمل سرما | اختلالات روحی و افسردگی، اختلالات متابولیسم، چاقی، خستگی و خواب‌آلودگی، ریزش مو، خطر ابتلا به بیماری‌های قلبی و نارسایی قلبی، عوارض عمومی گواتر مانند مشکل در بلع و تنفس، سرفه، گرفتگی صدا و مشکلات زیبایی |
گواتر پرکار | T3 بالا T4 بالا TSH پایین | تورم گردن، دشواری در بلع و تنفس، سرفه، کاهش وزن، بی‌خوابی، تپش قلب و فشار خون بالا، عدم تحمل گرما، تعریق زیاد، ترس، عصبی و مضطرب بودن، ضعف عضلانی، افزایش اشتها | اختلالات خواب، ضربان قلب نامنظم و فشار خون بالا، مشکلات متابولیسم، لاغری، مشکلات قاعدگی، مشکلات خلقی و عصبی، خطر ابتلا به پوکی استخوان و مشکلات عضلانی، خطر ابتلا به سکته و بیماری‌های قلبی، ناباروری، عوارض عمومی گواتر مانند مشکل در بلع و تنفس، سرفه، گرفتگی صدا و مشکلات زیبایی |
گواتر سرطانی | T3 بالا یا پایین T4 بالا یا پایین TSH بالا یا پایین | تورم گردن، دشواری در بلع و تنفس، احساس توده در گردن، کاهش وزن شدید، سرفه‌های بی‌دلیل، تورم غدد لنفاوی در گردن، خشن و دو رگه شدن صدا، درد بی‌دلیل در گلو و گردن | عوارض عمومی گواتر مانند مشکل در بلع و تنفس، سرفه و مشکلات زیبایی، عوارض ناشی از کارکرد نادرست تیروئید مانند اختلالات خواب، مشکلات خلقی، متابولیسمی، قلبی، خطر انتشار سرطان به سایر نقاط بدن، تهدیدکننده زندگی |
گواتر ساده یا غیرسمی
گواتر ساده یا یوتیروئیدی زمانی رخ می‌دهد که اندازه تیروئید از حد معمول بزرگ‌تر شده باشد، اما کارکرد آن طبیعی باشد؛ به این معنا که هورمون‌های تیروئیدی را به میزان کافی تولید و در خون آزاد کند. از این رو سطح هورمون‌های T3 ،T4 و هورمون محرک تیروئید (TSH) در نتایج آزمایشات خون افراد مبتلا به گواتر یوتیروئیدی کاملاً طبیعی مشاهده می‌شود. به دلیل طبیعی بودن سطح هورمون‌ها، به این نوع گواتر، گواتر ساده یا غیرسمی گفته می‌شود.
گواتر ساده شایع‌ترین نوع گواتر است و اغلب به صورت منتشر و بدون ندول یا گره رخ می‌دهد. افراد مبتلا به این نوع گواتر معمولاً با علائم حاد و آزاردهنده‌ای مواجه نیستند و علائم و عوارض کمتری را نسبت به سایر انواع گواتر تجربه می‌کنند و نیاز به درمان ساده‌تری نیز دارند.
علائم گواتر ساده
افراد مبتلا به گواتر ساده بسته به بزرگی غده تیروئید خود، ممکن است بعضی علائم زیر را تجربه کنند:
- تورم و برجستگی در ناحیه جلوی گردن
- احساس تنگی در گلو
- دشواری در بلع
- دشواری در تنفس
- سرفه
- درد در ناحیه جلوی گلو
- صدای خش‌دار و دورگه
- خر و پف در خواب
درمان گواتر ساده
گواترهای یوتیروئیدی کوچک معمولاً نیازی به درمان ندارند و ممکن است خودبه‌خود برطرف شوند. با این حال این امکان هم وجود دارد که به تدریج بزرگ‌تر شوند. گواترهای یوتیروئیدی متوسط، با درمان دارویی و هورمون‌درمانی برای سرکوب تولید هورمون‌های تیروئید، به‌سادگی معالجه می‌شوند. با توجه به نقش هورمون محرک تیروئید (TSH) که در هیپوفیز تولید می‌شود، بر اندازه غده تیروئید، سرکوب یا مهار این هورمون می‌تواند باعث کوچک شدن گواتر و یا حداقل جلوگیری از پیشرفت رشد آن شود. هم‌زمان، بهبود رژیم غذایی و استفاده از غذاهای حاوی ید مانند ماهی و لبنیات، نیز می‌تواند به فرآیند درمان کمک کند. در موارد نادر، گواترهای خیلی بزرگی که باعث بروز مشکلات حاد در بلع و تنفس بیمار شود و یا از نظر ظاهری و زیبایی برای فرد آزاردهنده باشد، ممکن است نیاز به جراحی داشته باشد.
گواتر کم‌کار
گواتر ممکن است با کم‌کاری تیروئید یا هیپوتیروئید همراه باشد. در این حالت که «گواتر کم‌کار» نام دارد، غده تیروئید بزرگ شده و به میزان کافی هورمون‌های T3 و T4 را تولید نمی‌کند و در شرایط حاد و در طولانی‌مدت، ممکن است تولید این هورمون‌ها را به کلی متوقف کند.
گواتر کم‌کار بر اثر عواملی چون کمبود ید و بیماری خودایمنی هاشیموتو ایجاد می‌شود. کاهش تولید هورمون‌های تیروئیدی در این اختلالات، منجر به تحریک غده هیپوفیز برای افزایش ترشح هورمون محرک تیروئید (TSH) می‌شود تا از طریق بزرگ شدن تیروئید، کم‌کاری آن جبران شود. با تحریک غده تیروئید توسط هورمون محرک تیروئید، این غده به مرور بزرگ شده و گواتر کم‌کار پدید می‌آید.
علائم گواتر کم‌کار
هنگامی که گواتر کم‌کار رخ می‌دهد، فرد مبتلا علاوه بر علائمی مانند تورم و برجستگی گردن، احساس تنگی گلو، دشواری در بلع و تنفس، سرفه و سایر علائمی که ناشی از بزرگ شدن تیروئید است، بسته به شدت بیماری ممکن است برخی علائم دیگر را نیز تجربه کند. این علائم عبارتند از:
- افزایش وزن
- احساس خستگی
- خواب‌آلودگی
- ریزش مو
- افسردگی
- عدم تحمل سرما
- یبوست
درمان گواتر کم‌کار
معمولاً درمان گواتر کم‌کار با توجه به علت آن، با استفاده از دارو درمانی و هورمون‌درمانی صورت می‌گیرد. تجویز قرص‌های مکمل هورمون تیروئید می‌تواند میزان این هورمون‌ها را به سطح طبیعی بازگردانده و گواتر را کمی کوچک‌تر کند. معمولاً گواتر به طور کامل از بین نمی‌رود، اما هورمون‌درمانی و استفاده از داروهایی مانند لووتیروکسین جلوی بزرگ شدن بیشتر آن را می‌گیرد.
تغییر و بهبود رژیم غذایی با مصرف غذاهای حاوی ید مانند ماهی و عدم مصرف غذاهای گواترزا مانند سویا و بادام‌زمینی می‌تواند در تسریع فرآیند درمان بیماری موثر باشد. به ندرت و در مواردی که علی رغم هورمون‌درمانی و دارودرمانی گواتر هنوز آن قدر بزرگ باشد که باعث بروز مشکلات تنفس، بلع و یا زیبایی در فرد شود، ممکن است بخشی از تیروئید با جراحی برداشته شود.
گواتر پرکار
«گواتر پرکار» زمانی رخ می‌دهد که عملکرد غده تیروئید به صورت پرکاری یا هایپرتیروئید تغییر کرده باشد. در این حالت علاوه بر اینکه غده تیروئید از اندازه طبیعی خود بزرگ‌تر می‌شود، هورمون‌های T3 و T4 را نیز بیش از حد طبیعی تولید و در خون آزاد می‌کند.
گواتر پرکار بر اثر عواملی مثل ندول‌های (گره‌های) تیروئیدی و بیماری خودایمنی گِرِیوز که تولید هورمون‌های این غده را افزایش می‌دهند، ایجاد می‌شود. غده هیپوفیز در پاسخ به وجود مقادیر بیش از حد هورمون‌های تیروئید در خون، ترشح هورمون محرک تیروئید (TSH) را کاهش داده و یا متوقف می‌کند. با این وجود، غده تیروئید به رشد خود و تولید هورمون‌های تیروئیدی ادامه داده، به مرور بزرگ‌تر می‌شود و در نتیجه گواتر پرکار رخ می‌دهد.
علائم گواتر پرکار
هنگامی که گواتر پرکار رخ می‌دهد، فرد مبتلا علاوه بر علائمی مانند تورم و برجستگی گردن، احساس تنگی گلو، دشواری در بلع و تنفس، سرفه و سایر علائمی که ناشی از بزرگ شدن تیروئید است، بسته به شدت بیماری ممکن است برخی علائم دیگر را نیز تجربه کند. این علائم عبارتند از:
- کاهش وزن
- بی‌خوابی و کم‌خوابی
- تپش قلب بالا
- عدم تحمل گرما
- تعریق زیاد
- عصبی و مضطرب بودن
- ترس
- ضعف عضلانی
- تغییر در چرخه قاعدگی
- فشار خون بالا
- افزایش اشتها
درمان گواتر پرکار
گواتر پرکار بسته به علت آن معمولاً با یددرمانی، دارو درمانی، و هورمون درمانی معالجه می‌شود. ممکن است گواتر پرکار با داروهای ضدتیروئید که تولید هورمون‌ها را سرکوب می‌کنند، تحت درمان قرار گیرد. مسدود شدن فعالیت‌های هورمونی در اثر مصرف این داروها سبب می‌شود که اندازه گواتر کوچک‌تر شود. در گواتر پرکار درمان از طریق ید رادیواکتیو نیز می‌تواند ضمن کوچک کردن اندازه تیروئید، به بهبود کارکرد آن کمک کند.
در کنار این درمان‌ها، اصلاح رژیم غذایی از طریق مصرف نمک بدون ید، کره بادام‌زمینی، چای و قهوه و نیز کاهش مصرف غذاهای حاوی ید مانند ماهی و نمک یددار می‌تواند به تسریع فرآیند درمان کمک کند. به ندرت و در مواردی که علی رغم یددرمانی، هورمون درمانی و دارو درمانی گواتر هنوز آن قدر بزرگ باشد که باعث بروز مشکلات تنفس، بلع و یا زیبایی در فرد شود، ممکن است برای برداشتن بخشی از تیروئید به جراحی نیاز باشد.
گواتر سرطانی
رشد کنترل‌نشده سلول‌ها در سرطان تیروئید سبب بزرگ شدن غده تیروئید می‌شود که به آن «گواتر سرطانی» گفته می‌شود. در سرطان تیروئید، سلول‌های غده تیروئید به دلیل تغییر در DNA خود به صورت غیرعادی و بی‌رویه شروع به رشد می‌کنند و توده سرطانی را ایجاد می‌کنند. گواتر سرطانی نسبت به سایر انواع گواتر شیوع بسیار کمتری دارد. در گواتر سرطانی ممکن است عملکرد غده تیروئید به شکل پرکاری و یا گاهی کم‌کاری تغییر کند.
علائم گواتر سرطانی
علائم سرطان تیروئید غالباً به صورت تدریجی بروز پیدا می‌کند. معمولاً در مراحل اولیه بیماری علائم خاصی در فرد تظاهر پیدا نمی‌کند. به مرور زمان و در مراحل پیشرفته بیماری، ممکن است بیمار برخی از علائم زیر را تجربه کند:
- احساس توده غیر معمول در قسمت جلوی گردن (معمولاً بدون درد)
- کاهش وزن شدید
- سرفه‌های بی‌دلیل
- تورم غدد لنفاوی در ناحیه گردن
- تغییرات صدا مثل خشن شدن و دورگه شدن آن
- درد بی‌دلیل در ناحیه گلو و گردن
- احساس فشرده شدن گلو یا سفت شدن آن در سمت جلوی گردن
- تنفس سخت و با زحمت
- بلع سخت و با زحمت
- علائم غیرمعمول مانند احساس خستگی، احساس سوزش یا گُر گرفتگی در ناحیه گردن و دردهای استخوانی
باید توجه داشت که صرف داشتن یک یا برخی از این علائم به معنی داشتن گواتر سرطانی نیست. ممکن است این علائم ناشی از بیماری‌های دیگری هم باشد که تشخیص دقیق آن توسط پزشک و با آزمایشات تکمیلی انجام می‌شود.
درمان گواتر سرطانی
تشخیص صحیح و زود هنگام گواتر سرطانی نقش مهمی در فرآیند درمان دارد. چرا که با تشخیص زودهنگام می‌توان جلوی انتشار سرطان به نواحی اطراف یا سایر اندام‌های بدن را گرفت. خوشبختانه غالب گواترهای سرطانی در صورت تشخیص به موقع قابل درمان موفق هستند و فرد مبتلا پس از درمان به زندگی عادی خود باز می‌گردد. بسته به نوع و شدت گواتر سرطانی، مراحل درمان ممکن است ترکیبی از عمل جراحی، یددرمانی، پرتو درمانی و شیمی‌درمانی باشد.
- جراحی: معمولاً برای درمان اغلب گواترهای سرطانی که به بخش‌های دیگر بدن گسترش نیافته‌اند، از جراحی استفاده می‌شود که در آن بخشی از تیروئید یا تمام آن برداشته می‌شود. در گواترهای سرطانی که به گره‌های لنفاوی سرایت کرده باشد، غدد لنفاوی با جراحی برداشته می‌شود. معمولاً همراه با عمل جراحی، از هورمون‌درمانی نیز استفاده می‌شود.
- درمان با ید رادیواکتیو: پرتودرمانی با ید رادیواکتیو معمولاً برای از بین بردن سلول‌های باقی مانده پس از عمل جراحی استفاده می‌شود.
- پرتو درمانی خارجی: در این روش، برای از بین بردن سلول‌های سرطانی از اشعه ایکس با انرژی بالا استفاده می‌شود. اشعه ایکس توسط دستگاهی خارج از بدن بیمار تولید می‌شود. پرتو درمانی خارجی برای درمان سرطان‌های تیروئیدی به کار می‌رود که به نواحی اطراف تیروئید گسترش یافته‌اند.
- شیمی‌درمانی: به منظور توقف رشد و از بین بردن سلول‌های سرطانی، شیمی‌درمانی با استفاده از داروهای خوراکی و تزریقی انجام می‌شود.
علت بزرگ شدن غده تیروئید و بروز گواتر چیست؟
بروز برخی اختلالات عملکرد تیروئید سبب بزرگ شدن آن و ایجاد گواتر می‌شود. این اختلال ممکن است ناشی از تغییر در ساختار غده تیروئید (مانند ندول‌ها و سرطان تیروئید) و یا عوامل بیرونی تأثیرگذار بر عملکرد تیروئید (مانند عفونت، بارداری و مصرف داروها) باشد. مهم‌ترین علل بروز گواتر عبارتند از:
کمبود ید
کمبود ید در رژیم غذایی، یکی از شایع‌ترین علل بروز گواتر است. بدن برای تولید هورمون‌های تیروئیدی نیاز حیاتی به ید دارد. در صورتی که در رژیم غذایی به مقدار کافی ید وجود نداشته باشد، میزان ترشح هورمون‌های تیروئیدی افت می‌کند و غده هیپوفیز با ترشح هورمون TSH به تیروئید پیغام می‌دهد که هورمون بیشتری تولید کند. از این رو تیروئید برای جبران این وضعیت به تدریج رشد کرده، شروع به بزرگ‌تر شدن می‌کند و گواتر به وجود می‌آید.
ید به طور عمده در خاک مناطق ساحلی و در آب دریا یافت می‌شود. در مناطق کوهستانی معملاً افراد در رژیم غذایی خود ید کافی ندارند و لذا بیشتر در معرض خطر گواتر هستند. کمبود ید را می‌توان با مصرف بیشتر غذاهای دریایی و آبزیان، شیر گاو و لبنیات، و از طریق مکمل‌های غذایی و نمک یددار جبران کرد.
باید توجه داشت که در نقطه مقابل کمبود ید، وجود مقادیر بیشتر از حد ید در رژیم غذایی نیز می‌تواند باعث بروز گواتر شود که البته زیاد رایج نیست. افرادی که به طور افراطی از غذاهای دریایی استفاده می‌کنند و افرادی که در معرض تماس با ید هستند، ممکن است دچار اضافه ید در بدن و در نتیجه گواتر شوند.
بیماری‌های خودایمنی
ابتلا به بیماری‌های خودایمنی یکی از مهم‌ترین دلایل بزرگ شدن تیروئید است. در بعضی از بیماری‌های خودایمنی، دستگاه ایمنی بدن بافت تیروئید را مورد حمله قرار می‌دهد. مهم‌ترین بیماری‌های خودایمنی که روی کارکرد تیروئید تأثیر می‌گذارند موارد زیر هستند:
- هاشیموتو: هاشیموتو یک بیماری خودایمنی است که با حمله به بافت‌های سالم تیروئید و تخریب سلول‌های آن باعث کاهش تولید هورمون‌های تیروئیدی می‌شود. با کاهش هورمون‌ها، غده هیپوفیز هورمون TSH بیشتری تولید می‌کند تا تیروئید دچار کم‌کاری را وادار به جبران و ترشح بیشتر هورمون‌های T3 و T4 کند. با تحریک تیروئید توسط TSH، این غده به مرور بزرگ شده و گواتر پدید می‌آید.
- گریوز: گریوز یک بیماری خودایمنی است که با حمله سیستم ایمنی بدن به غده تیروئید رخ می‌دهد. در این حالت سیستم ایمنی بدن به اشتباه آنتی‌بادی مشابه هورمون TSH را تولید می‌کند. این آنتی‌بادی با تحریک تیروئید موجب ترشح هورمون T3 و T4 بیشتر و بروز پرکاری در آن می‌شود. در نتیجه آن تیروئید به تدریج رشد کرده، شروع به بزرگ‌تر شدن می‌کند و گواتر پدید می‌آید.
گره‌های (ندول‌های) تیروئیدی
وجود یک یا چند ندول یا گره خوشخیم در تیروئید می‌تواند باعث بزرگ شدن آن نسبت به اندازه طبیعی و بروز گواتر شود. گره‌های تیروئیدی شیوع بالایی دارند و در برخی موارد می‌توانند با تولید هورمون‌های تیروئیدی، موجب پرکاری تیروئید شوند.
بارداری یا یائسگی
بارداری یک علت مهم بزرگ شدن تیروئید در زنان است. در دوره بارداری، غده تیروئید مادر به طور طبیعی هورمون بیشتری برای رشد جنین تولید می‌کند که این می‌تواند موجب بروز گواتر شود. همچنین هورمون گنادوتروپین کوریونیک که در دوران بارداری ترشح می‌شود، نیز باعث بزرگ شدن تیروئید می‌شود. این نوع گواتر معمولاً چند هفته یا گاهی چند ماه پس از زایمان نوزاد، خودبه‌خود و بدون نیاز به درمان خاصی برطرف می‌شود.
معمولاً در دوران یائسگی و سنین نزدیک به آن، بدن زنان با نوسانات شدید هورمونی به ویژه در سطح هورمون استروژن مواجه می‌شود. استروژن با عملکرد تیروئید مرتبط است و کاهش قابل توجه سطح این هورمون در دوران یائسگی می‌تواند با تأثیر بر عملکرد تیروئید، باعث بروز گواتر شود.
التهاب تیروئید (تیروئیدیت)
تیروئیدیت یا التهاب تیروئید که بر اثر اختلالات خودایمنی، عفونت باکتریایی و ویروسی و یا مصرف دارو اتفاق می‌افتد، از دلایل بزرگ شدن تیروئید است. تیروئیدیت ممکن است باعث بروز کم‌کاری یا پرکاری تیروئید شود.
داروها
بزرگ شدن تیروئید می‌تواند به صورت عارضه جانبی و ناخواسته مصرف برخی داروها رخ دهد. مثلاً مصرف داروی قلبی آمیودارون، و داروی روانپزشکی لیتیوم بدون تاثیر بر عملکرد تیروئید، باعث بروز گواتر می‌شود.
پرتودرمانی
پرتو درمانی و یا قرار گرفتن طولانی‌مدت در معرض اشعه ایکس نیز می‌تواند با ایجاد اختلال در کارکرد تیروئید، سبب بزرگ شدن آن و بروز گواتر شود. افرادی که در ناحیه گردن، سر، قفسه سینه، و مهره‌های بالایی ستون فقرات تحت پرتودرمانی قرار می‌گیرند، بیشتر در معرض ابتلا به گواتر هستند.
عفونت
ابتلا به بعضی از عفونت‌ها که بر تیروئید و غدد لنفاوی مجاور آن اثر می‌گذارد، می‌تواند باعث تورم تیروئید و بزرگ شدن آن شود. در این موارد گواتر ممکن است با کم‌کاری، پرکاری و یا عملکرد طبیعی تیروئید توأم باشد.
سرطان تیروئید
گواتر در موارد نادری می‌تواند یک نشانه سرطان تیروئید باشد. در این نوع سرطان، سلول‌های تیروئید به صورت کنترل نشده شروع به تکثیر بیش از حد می‌کنند و سبب افزایش اندازه تیروئید می‌شوند. در صورت بروز سرطان تیروئید ممکن است عملکرد غده تیروئید به شکل پرکاری و یا گاهی کم‌کاری تغییر کند.
عوارض عدم درمان گواتر چیست؟
در مواردی که گواتر خفیف است، تیروئید کارکرد طبیعی دارد و مشکلی برای بیمار ایجاد نمی‌کند، ممکن است پزشک تصمیم بگیرد که آن را بدون درمان رها کرده و تحت نظر بگیرد. در مواردی که بزرگ شدن بافت یا ندول‌های تیروئیدی با کاهش یا افزایش سطح تولید هورمون‌های تیروئیدی همراه است، درمان دارویی مناسب برای بیمار تجویز می‌شود. با این حال، عدم درمان گواتر، به ویژه در موارد شدید می‌تواند منجر به بروز عوارضی مانند دشواری در بلع و تنفس فرد شود، با ایجاد فشار روی حنجره تغییراتی در صدای وی ایجاد کند، یا روی زیبایی ظاهری او اثر منفی بگذارد. در چنین شرایطی ممکن است پزشک ناچار شود برای کاهش عوارض با انجام عمل جراحی بخشی از تیروئید را بردارد.
در صورتی که بزرگ شدن تیروئید ناشی از سرطان تیروئید باشد، تعویق درمان با احتمال گسترش سرطان به سایر نقاط بدن مانند ریه، غدد لنفاوی، مغز، کبد و استخوان‌ها همراه است. این وضعیت تهدیدی جدی برای زندگی بیمار است و از این رو درمان فوری شامل برداشتن گواتر با جراحی و کوچک کردن آن با شیمی‌درمانی یا پرتودرمانی باید در دستور کار قرار گیرد.
چه کسانی بیشتر در معرض ابتلا به گواتر هستند؟
اگرچه بزرگ شدن غده تیروئید ممکن است برای هر فردی در هر سنی اتفاق بیفتد، اما افرادی که شرایط زیر را دارند، بیشتر در خطر ابتلا به گواتر هستند:
- کمبود ید در رژیم غذایی
- جنسیت زن
- سن بالای ۴۵ سال
- سابقه بیماری‌های تیروئیدی مانند التهاب تیروئید (تیروئیدیت)، ندول و سرطان تیروئيد
- سابقه فامیلی ابتلا به اختلالات تیروئیدی
- سابقه بیماری‌های خودایمنی
- انجام پرتودرمانی سر و گردن در گذشته
- بارداری یا یائسگی
تشخیص گواتر چگونه صورت می‌گیرد؟
در بسیاری از مواقع فرد به طور اتفاقی و در حین آزمایشات یا معایناتی با منشأ غیرتیروئیدی متوجه ابتلای خود به گواتر می‌شود. برای نمونه، ممکن است پزشک با توجه به علائم بیمار، با لمس فیزیکی گلو، متوجه تغییر در بافت تیروئید و بزرگ شدن آن شود. انجام تست‌های تشخیصی زیر به شناسایی قطعی علت بزرگ‌شدگی تیروئید یا گواتر کمک می‌کند:
آزمایش خون
برخی از اختلالات کارکرد تیروئیدی مانند کم‌کاری و پرکاری که سبب بزرگ شدن غده تیروئید و بروز گواتر می‌شوند، با اندازه‌گیری سطح هورمون‌های تیروئید T3 و T4 و هورمون محرک تیروئید (TSH) از طریق آزمایش خون قابل تشخیص هستند. در صورتی که سطح TSH بالا و سطح T3 یا T4 یا هر دو پایین باشد، نشانگر کم‌کاری تیروئید است. بالعکس، در صورتی که سطح TSH پایین و سطح T3 یا T4 یا هر دو بالا باشد، نشانگر پرکاری تیروئید است.
سونوگرافی
پس از انجام آزمایش خون پزشک ممکن است برای تعیین اندازه تیروئید و بررسی وجود ندول یا گره در آن، درخواست سونوگرافی تیروئید بدهد. در سونوگرافی تیروئید امواج صوتی با فرکانس بالا توسط مبدل دستگاه به بافت‌های داخلی گردن ارسال می‌شود و اختلاف در نحوه انعکاس امواج صوتی، به دلیل چگالی و ضخامت بافت‌های مختلف به ساخت تصویر تیروئید منجر می‌شود. به کمک تصویر سونوگرافی، اندازه تیروئید، ندول‌های (گره‌های) تیروئیدی و محل و اندازه آنها قابل تشخیص است.
اسکن تیروئید و تست ید رادیواکتیو
اسکن تیروئید یک روش تصویربرداری برای بررسی وضعیت تیروئید است. معمولاً اسکن تیروئید زمانی انجام می‌شود که مقادیر بالای هورمون‌های T3 و T4 در آزمایش خون بیمار مبتلا به گواتر وجود داشته باشد. اسکن تیروئید با تزریق ید رادیواکتیو به بیمار انجام می‌گیرد. ید رادیواکتیو پس از تزریق، جذب بافت تیروئید می‌شود. میزان تجمع و جذب ید در تیروئید به وسیله یک دستگاه اسکنر مخصوص تصویربرداری می‌شود. با توجه به آنکه میزان جذب ید توسط تیروئید در اختلالات گوناگون متفاوت است، با اندازه‌گیری میزان جذب ید در تصویر اسکن، می‌توان عامل ایجادکننده گواتر را شناسایی کرد.
سی‌تی‌اسکن و ام.آر.آی
تصویربرداری سی‌تی‌اسکن و ام.آر.آی می‌تواند به پزشک در تعیین اندازه و شکل گواتر، ندول‌های تیروئیدی، التهاب، کیست و یا سرطان تیروئید کمک کند. با این حال، این روش‌های تصویربرداری زمانی برای تشخیص گواتر استفاده می‌شود که اندازه گواتر خیلی بزرگ باشد و یا نیاز به بررسی بافت‌های اطراف تیروئید از نظر گسترش بیماری به آن وجود داشته باشد.
نمونه‌برداری
اگر قطر گواتر بیشتر از ۱۰ میلی‌متر باشد یا ظن بدخیمی گواتر وجود داشته باشد، نمونه‌برداری یا بیوپسی از بافت تیروئید انجام می‌شود. پزشک معالج معمولاً برای گواترهایی که در سونوگرافی شکل دندانه‌ای دارند و یا درونشان کلسیفیکاسیون یا رسوب کلسیم دیده می‌شود، به دلیل احتمال وجود بدخیمی نمونه‌برداری انجام می‌دهد. نمونه‌برداری معمولا بدون نیاز به بی‌حسی در مطب پزشک و با توجه به محل دقیق گواتر در نتیجه سونوگرافی انجام می‌شود. نمونه جدا شده برای بررسی‌های بافت‌شناسی و تشخیص خوش‌خیمی یا بدخیمی گواتر به آزمایشگاه ارسال می‌شود.
پیشگیری و کنترل گواتر
اکثر دلایل ابتلای افراد به گواتر به سابقه ژنتیکی، جنسیت، سن و بیماری‌های زمینه‌ای باز می‌گردد که اصلاح‌شدنی نیستند. با این حال کمبود ید یکی از مهم‌ترین علل بروز گواتر در افراد است که با اصلاح رژیم غذایی قابل پیشگیری است. با انجام اقدامات زیر می‌توان از بروز گواترهایی که ناشی از کمبود ید در رژیم غذایی هستند، به خوبی پیشگیری کرد:
- استفاده از نمک یددار در رژیم غذایی
- گنجاندن غذاهای دریایی، لبنیات و تخم مرغ در رژیم غذایی
- تعدیل در مصرف مواد غذایی ایجادکننده گواتر مانند شلغم، سویا، بادام زمینی و کلم
- انجام آزمایشات غربالگری و چک‌آپ دوره‌ای
هر چند برخی انواع گواتر نیاز به درمان خاصی ندارند و با اقدامات ساده‌ای مانند تغییر در رژیم غذایی کاملاً بهبود می‌یابند، در صورت ابتلا به اختلالات تیروئیدی و گواتر، بهتر است تحت نظر پزشک متخصص غدد و متابولیسم قرار بگیرید. پزشک پس از تشخیص قطعی نوع و شدت گواتر، درمان مناسب را برای شما تجویز خواهد کرد.
سوالات متداول
آیا گواتر خطرناک است؟
معمولاً غالب گواترها خوشخیم هستند و تهدید جدی برای سلامتی فرد ایجاد نمیکنند. در موارد نادر (کمتر از ۵% موارد) گواتر ممکن است نشانهای از سرطان تیروئید باشد که در صورت تشخیص بهموقع احتمال موفقیت درمان بسیار بالا است.
آیا گواتر نشانهای از سرطان است؟
گواتر در موارد نادر ممکن است نشانگر سرطان تیروئید باشد. با این حال، این مشکل در اکثر مواقع به دلایلی مانند کمبود ید، بیماری‌های خودایمنی، بارداری، یائسگی، ندول یا گره تیروئید، التهاب و داروها رخ می‌دهد. تشخیص علت دقیق گواتر باید با بررسی توسط پزشک متخصص انجام شود.
آیا گواتر خودبه‌خود برطرف می‌شود؟
بله. برخی از گواترهای ساده خفیف ممکن است بعد از مدتی به صورت خودبه‌خودی یا با اصلاح رژیم غذایی برطرف شوند.
آیا گواتر قابل درمان است؟
بله. گواتر بسته به علت زمینه‌ای آن، با دارودرمانی، هورمون‌درمانی و یا یددرمانی معالجه می‌شود. در صورتی که اندازه گواتر به قدری بزرگ باشد که در بلع، تنفس و یا زیبایی بیمار اختلال ایجاد کند، با عمل جراحی برداشته می‌شود.
چه زمانی گواتر یا بزرگ شدن تیروئید نیاز به جراحی دارد؟
در صورتی که اندازه گواتر به قدری بزرگ باشد که مشکلاتی در تنفس، بلع و زیبایی فرد ایجاد کند و با روش‌های غیرجراحی مانند دارو، هورمون‌درمانی و یددرمانی کوچک نشود، ممکن است نیاز به برداشتن گواتر با جراحی باشد. به علاوه، در صورتی که بزرگ شدگی گواتر بدخیم تشخیص داده شود، ممکن است با جراحی برداشته شود.
آیا گواتر سمی همان گواتر سرطانی است؟
خیر. گواتر سمی به حالتی گفته می‌شود که غده تیروئید بیش از اندازه هورمون تولید می‌کند. در حالی که گواتر سرطانی زمانی رخ می‌دهد که سلول‌های غده تیروئید رشد غیرطبیعی و غیر قابل کنترل داشته باشند.
آیا گواتر با کم‌کاری و پرکاری تیروئید ارتباط دارد؟
بله. بزرگ شدن تیروئید ممکن است با تغییراتی در کارکرد آن همراه باشد. این تغییرات می‌تواند به صورت کاهش تولید هورمون‌های تیروئیدی یا کم‌کاری و یا افزایش تولید هورمون‌های تیروئیدی یا پرکاری باشد.
آیا گواتر سبب چاقی می‌شود؟
گواتر یا بزرگ شدن تیروئید به خودی خود موجب چاقی فرد نمی‌شود، اما برخی علل زمینه‌ای گواتر، مانند کم‌کاری تیروئید، می‌توانند باعث بروز چاقی شوند.
