چیزی که به عنوان آمپول افزایش قد شناخته میشود، درواقع همان هورمون رشد است. افزایش قد صرفاً در سنین خاص و تحت شرایط خاصی امکان‌پذیر است و تأثیر هورمون رشد و همچنین سایر داروها یا روش‌هایی که برای افزایش قد وجود دارند، در همه افراد یکسان نیست. لازمۀ اینکه بتوان از روش‌های درمانی افزایش قد نتیجۀ مناسبی گرفت این است که کوتاهی قد به‌موقع تشخیص داده شده و درمان متناسب آغاز شود. این درمان‌ها بسته به سن فرد برای کودکان، نوجوانان و بزرگسالان متفاوت است. برای پیگیری کوتاهی قد و درمان آن باید حتماً به یک پزشک متخصص غدد و متابولیسم مراجعه کرد.
آیا دارویی برای افزایش قد وجود دارد؟
بله و خیر. برای درک این موضوع باید ابتدا عوامل مؤثر بر قد نهایی پس از بلوغ بررسی شوند. عوامل مختلفی بر میزان قد یک فرد تأثیر دارند که در زیر به آنها اشاره شده است:
- ژنتیک: اصلی‌ترین عامل تعیین‌کننده میزان قد هر فرد ژنتیک او است که تأثیر ۸۰ درصدی بر بلندی یا کوتاهی قد دارد. این بدان معنا است که اگر کودکی والدین قد بلندی داشته باشد، به احتمال بسیار زیاد خود نیز قد بلند خواهد شد. به دلیل DNA و ژنتیک، محدوده قد طبیعی برای افراد با پیشینه‌های قومی مختلف متفاوت است.
- هورمون‌ها: برخی از هورمون‌ها در سنین خاصی باعث ساخت و رشد استخوانهای جدید میشوند. از جمله این هورمون‌ها هورمون رشد است که کمبود آن منجر به کوتاهی قد میشود. هورمون‌های تیروئید و هورمون‌های جنسی (تستوسترون و استروژن) نیز از دیگر هورمون‌هایی هستند که بر رشد تأثیرگذارند.
- سبک زندگی: سبک زندگی یک فرد شامل وضعیت تغذیه، سلامت عمومی و فعالیت بدنی و کیفیت خواب است. انجام ورزش به‌صورت منظم و داشتن تغذیه مناسب (متشکل از مواد معدنی و ویتامین‌ها به‌خصوص پروتئین و کلسیم، همانند تخم‌مرغ، غذاهای دریایی، گوشت، میوه، سبزی‌ها، غلات و لبنیات) عوامل مهمی در تعیین وضعیت سلامت عمومی افراد است.
بعضی از داروها با تأثیر گذاشتن بر عوامل ذکر شده در بالا، به افزایش قد کمک می‌کنند. این داروها باید حتماً با تجویز و صلاحدید پزشک متخصص مصرف شوند.
قرص و شربت ال آرژنین
آرژنین یکی از ۲۰ آمینواسید ضروری در بدن و ال-آرژنین یکی از زیرمجموعه‌های آن است که با مصرف مواد غذایی دارای پروتئین در بدن تولید شده و به‌راحتی جذب آن میشود. این آمینواسیدها یکی از اجزای مؤثر در ترشح هورمون رشد و انسولین در بدن هستند. ترشح هورمون رشد می‌تواند باعث افزایش قد شود؛ ولی وجود این آمینواسیدها در بدن لزوماً به معنای افزایش قد نیست و سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) استفاده از این مکمل را برای افزایش قد تأیید نکرده است. این قرص و شربت صرفاً به‌عنوان یک مکمل در کنار درمان‌های اصلی افزایش قد به ترشح هورمون رشد توسط غده هیپوفیز کمک کرده و به‌صورت قرص، شربت و آمپول و با تجویز پزشک متخصص مصرف میشود.
بنابراین در صورت نداشتن تغذیۀ مناسب و عقب ماندن کودک از رشد، مصرف ال-آرژنین تنها در ترکیب با سایر داروها و غضروف سازها و آن هم فقط در سنینی که نزدیک و پیش از بلوغ باشد، مؤثر خواهد بود. سایر توصیه‌ها و درمان‌ها نیز باید در نظر گرفته شود. برای مثال، ورزش‌کردن در صورتی که باعث افزایش ضربان قلب و عرق‌کردن بشود، باعث افزایش ترشح هورمون رشد خواهد شد.
قرصهای مکمل (نچرال بونتی، نچرال ولت، گلوتاپیور و …)
قرص‌هایی که در سایت‌ها و داروخانه‌ها به‌عنوان قرص افزایش قد ارائه میشوند، مانند قرصهای نچرال بونتی، نچرال ولت و گلوتاپیور، درواقع قرصهای مکمل و مولتی‌ویتامین‌هایی هستند که حاوی برخی ترکیبات ثابت از جمله نیاسین، کلسیم، منیزیم و روی می‌باشند. این ویتامین‌ها و مواد معدنی در حفظ سلامت بدن و به‌خصوص استخوانها اهمیت زیادی دارند:
- نیاسین یا همان ویتامین B۳ که یکی از ترکیبات موجود در این قرصها است، نقش مهمی در متابولیسم انرژی و حفظ سلامت سیستم عصبی دارد.
- کلسیم یک ماده معدنی و از دیگر ترکیبات موجود در این قرصها است که در رشد استخوانها و جلوگیری از پوکی استخوان مؤثر است.
- منیزیم موجود در این قرصها باعث بهبود جذب کلسیم در بدن میشود.
- روی باعث تقویت سیستم ایمنی و بهبود سلامت پوست و مو میشود.
- گلوتامین که در قرص گلوتاپیور وجود دارد، یک آمینواسید غیرضروری در بدن و از بلوک‌های سازنده پروتئین است که باعث ساخت توده‌های عضلانی و تقویت سیستم ایمنی میشود و در غذاهای بسیاری مانند تخم‌مرغ، گوشت گاو و … وجود دارد.
از دیگر داروهای مکمل که به‌عنوان داروی افزایش قد شناخته میشوند می‌توان به شربت افزایش قد کودک نوتریژن (مولتی‌ویتامین حاوی روغن ماهی)، شربت آرژی پلاس یوروویتال (مکمل حاوی ال-آرژنین)، قرص افزایش قد سوپر گین آپ گلد پلاس و غیره اشاره کرد.
بنابراین، این دسته از داروهای مکمل به طور کلی بر سلامت کلی بدن و حفظ و رشد استخوانها مؤثر هستند، اما بهتنهایی به‌عنوان درمانی برای افزایش قد در نظر گرفته نمی‌شوند؛ به‌خصوص اگر صفحات رشد بسته شده باشند. همچنین لازم به ذکر است که در صورتی‌که فرد رژیم غذایی مناسبی داشته باشد، نیازی به مصرف این نوع مکمل‌ها نخواهد داشت.
آمپول هورمون رشد
در صورتی که کودک از رشد عقب مانده باشد و سن استخوانی او کم باشد، آزمایش‌های تشخیصی انجام میشود. اگر نتایج این آزمایش‌ها نشان دهد که کودک دچار کمبود هورمون رشد است، درمان از طریق تزریق هورمون رشد مصنوعی انجام میشود تا کودک به قد طبیعی خود برسد. این هورمون به رشد کودک کمک کرده و بر نحوۀ سوخت‌وساز غذا برای دریافت انرژی در بدن نیز تأثیر می‌گذارد. این آمپول کمک میکند که کودک به سهم قد ژنتیکی خود برسد و نمیتواند تأثیری فراتر از آن داشته باشد.
هورمون رشد انسانی که سوماتوتروپین نیز نامیده میشود، با نام تجاری H.G.H. توسط پزشکان متخصص و برای درمان کوتاهی قد مورد استفاده قرار می‌گیرد. اشکال مختلفی از این هورمون رشد به‌صورت قرص و اسپری وجود دارد، ولی تنها فرم مورد تأیید FDA، به‌صورت آمپول و تزریقی است که فقط با نسخۀ پزشک قابل دریافت است. اگر H.G.H. به‌صورت خوراکی مصرف شود، قبل از آنکه بدن بتواند آن را جذب کند، تجزیه میشود.
متخصصین چطور برای افزایش قد، دارو تجویز می‌کنند؟
جهت تجویز روش درمان مناسب برای کوتاهی قد، سن فرد باید در نظر گرفته شود. بسته به اینکه فرد کودک، نوجوان و یا بزرگسال باشد، روش درمان متفاوت خواهد بود. همچنین باید در نظر داشته باشید که به گفته دکتر منشادی، «جهان پزشکی جهان ممکن‌ها است و نه جهان آرزوها». اگر فردی آرزوی داشتن قدی بلند را داشته باشد به منزله این نیست که با درمان می‌توان او را به آرزویش رساند؛ زیرا همان‌طور که گفته شد، عوامل بسیاری بر قد نهایی که فرد به آن می‌رسد، دخیل هستند.
کودکان
کوتاهی قد در کودکان می‌تواند دلایل مختلفی داشته باشد. پزشک متخصص با بررسی علت کوتاه ماندن قد کودک و نمودار رشد او از بدو تولد تا زمان حال، درمان مناسب برای کوتاهی قد را تجویز میکند. از آنجایی که کودکان از نوزادی تا بزرگسالی به شیوه‌ای نسبتاً قابل پیش‌بینی رشد می‌کنند، اگر رشد آنها به طور منظم کنترل شود، می‌توان به‌موقع جهت درمان کوتاهی قد اقدام کرد.
کوتاه بودن قد کودک یا کند بودن رشد او می‌تواند به علت عوامل مختلفی باشد:
- والدین او کوتاه قد باشند: یعنی کودک صرفاً به دلیل ژنتیک دارای قد کوتاهی است. قد نهایی دختران به‌صورت میانگین قد والدین تقسیم بر دو منهای هفت و قد نهایی پسران به‌صورت میانگین قد والدین به علاوه هفت محاسبه میشود. قد هدف در محدوده ۱۰ سانتی‌متر بالاتر یا پایین‌تر از این عدد است. اگر مشخص شود که قد نهایی کودک پایین‌تر از این عدد خواهد بود، ممکن است مشکلی در رشد وجود داشته باشد و باید آزمایش انجام شود.
- اختلالات هورمونی: مانند کمبود هورمون رشد یا هورمون تیروئید
- بیماری‌های زمینه‌ای: مانند سندروم ترنر در دختران (ناهنجاری کروموزومی) و آکندروپلازی (همان کوتولگی و به معنای عدم تشکیل غضروف)
- بیماری که رشد را تحت تأثیر قرار می‌دهد: مانند مشکل در روده یا قفسه سینه و نارسایی کلیوی
- اختلالات ژنتیکی: مانند سندروم پرادر-ویلی (ناهنجاری ژنتیکی که موجب ضعف عضلانی، گرسنگی مفرط و چاقی حاد میشود)
در نتیجه، درمان کوتاهی قد در کودکان کاملاً به ماهیت بیماری زمینه‌ای و علت کوتاه ماندن قد بستگی دارد، به‌عنوان مثال، اگر کمبود هورمون تیروئید عامل کوتاهی قد باشد، مکمل تیروکسین تجویز میشود. همچنین در صورتی که با ارزیابی و انجام آزمایش‌ها مشخص شود که کودک دارای شرایط زیر است، درمان از طریق تزریق هورمون رشد صورت می‌گیرد:
- کودک از نظر قدی زیر صدک ۳% قرار داشته باشد،
- علت کوتاهی قد، کمبود هورمون رشد باشد. این مورد با انجام آزمایش ۴ مرحله‌ای تأیید میشود.
- سن استخوانی کودک عقب‌تر از سن شناسنامه‌ای او باشد (نابالغ باشد) که نشان می‌دهد جای کار برای رشد قدی وجود دارد. این مورد با تصویربرداری اشعه ایکس تأیید میشود.
- شرایط پزشکی غیر از کمبود هورمون رشد مانند نارسایی مزمن کلیوی، سندروم ترنر و یا سندروم پرادر-ویلی باشد.
درمان با هورمون رشد در چنین کودکانی باعث افزایش قد آنها به میزان ۸ تا ۱۳ سانتی‌متر در سال اول درمان میشود. علاوه بر این، عوامل جانبی مؤثر بر قد نیز باید در نظر گرفته شود، از جمله مثلث خواب، تغذیه و ورزش. اوج ترشح هورمون رشد بین ساعات ۱۰ شب الی ۲ بعد از نیمه شب است و بنابراین بهترین زمان خوابیدن کودک قبل از ساعت ۱۰ الی ۱۱ شب است.
نوجوانان
در رابطه با نوجوانانی که کوتاه قد بوده و در سن بلوغ قرار دارند، ابتدا باید برآورد شود که قد نهایی کودک نسبت به ژنتیک و روند رشدش در طول سال‌های کودکی چقدر خواهد شد. ذخیره بلوغی قد برای دختران در کل دوران بلوغ ۱۸ تا ۲۵ سانت و برای پسران بین ۲۲ تا ۳۰ سانت است. اگر بلوغ در سن نامتعارفی شروع شود و قد اولیه‌ای که کودک با آن وارد بلوغ میشود مناسب نباشد، قد نهایی او کوتاه خواهد بود.
به طور کلی، قد کشیدن ارتباطی با سن شناسنامه‌ای ندارد و تا پایان بلوغ یعنی ۱/۵ سال پس از اولین پریود در دختران و ۱ سال پس از بم شدن صدا یا تکمیل رویش موی صورت در پسران ادامه خواهد داشت. طول دوران بلوغ در دختران ۲/۵ سال و در پسران ۴/۵ الی ۵ سال است. قبل از بلوغ، دختران و پسران با سرعتی مشابه رشد می‌کنند، اما در دوران بلوغ، رشد پسران بیشتر از دختران است. قد متوسط یک مرد بالغ ۱۴ سانتی‌متر از میانگین قد یک زن بالغ بیشتر است. باید در نظر داشت که بلوغ زودرس یا دیررس هردو بر میزان قد نهایی فرد مؤثر هستند. بلوغ زودرس بیشتر در دختران رخ می‌دهد.
اگر برآورد شود که بلوغ قد را متأثر خواهد کرد و توقف بلوغ به قد نهایی کمک میکند، حتماً توقف بلوغ انجام شده و هورمون رشد برای نوجوان تجویز میشود. اما این توقف باید با پایش هر ۳ ماه یکبار بوده و قد نوجوان در طی توقف بلوغ پایش شود. قد او باید متوسط افزایش قابل قبولی را نسبت به سن و مرحله بلوغی داشته باشد. اگر در چنین شرایطی بلوغ متوقف شود قد نهایی قابل قبول خواهد بود وگرنه توقف بلوغ هیچ تأثیری در قد نهایی نخواهد داشت. این کار تا پیش از ۸ سالگی امکان‌پذیر است. همچنین در مورد دختران، اگر ۶ ماه از اولین پریود گذشته باشد، هورمون رشد هیچ‌گونه تأثیری در افزایش قد نخواهد داشت.
هنگامی که کودکان به سنین نوجوانی می رسند، تولید هورمون‌های جنسی استروژن و تستوسترون افزایش یافته و جهش بلوغ آغاز میشود. درواقع، به غیر از هورمون رشد و تیروئید، هورمون‌های جنسی نیز بر نحوۀ رشد و بلوغ فرد مؤثر هستند. در برخی از پسران، علت کوتاهی قد به دلیل هیپوگنادیسم مردانه است. در این وضعیت بیضه‌ها به درستی عمل نکرده و ترشح هورمون‌های جنسی کاهش می‌یابد. در این حالت مکمل تستوسترون برای این دسته از پسران نوجوان تجویز میشود که مورد تأیید FDA نیز می‌باشد.
بزرگسالان
با طی شدن مراحل بلوغ، صفحات رشد که باعث رشد استخوانها و افزایش قد میشوند، به همدیگر می‌پیوندند و رشد متوقف میشود. هنگامی که رشد اسکلت متوقف شد، هیچ دارویی نمیتواند باعث افزایش قد بشود. با گذشت سن نیز قد افراد رفته‌رفته کاهش پیدا خواهد کرد. یکی از راه‌هایی که برای افزایش قد در بزرگسالان وجود دارد، روش جراحی برای جدا کردن استخوانهای ساق پا است؛ اما این روش پرخطر بوده و عوارضی مانند شکستگی و عفونت در پی دارد.
بزرگسالانی که دچار کمبود هورمون رشد هستند ممکن است مشکلاتی در غدۀ هیپوفیز یا هیپوتالاموس داشته و دارای علائم زیر هستند:
- تراکم استخوان ضعیف (که در صورت عدم درمان می تواند منجر به پوکی استخوان شود)
- کاهش توده عضلانی
- خستگی
- افسردگی
- حافظه ضعیف
- افزایش چربی بدن در اطراف کمر
برای چنین افرادی درمان با هورمون رشد انجام میشود که نتایج زیر را در بر خواهد داشت:
- افزایش تراکم استخوان و در نتیجه جلوگیری از شکستگی
- افزایش توده عضلانی
- افزایش سطح انرژی
- افزایش ظرفیت ورزش
- کاهش چربی بدن
- کاهش خطر بیماری قلبی
بااین‌حال، استفاده از هورمون رشد در بزرگسالان منجر به افزایش قد نمی‌شود و صرفاً باعث ضخیم شدن استخوانهای فرد میشود نه بلند شدن آنها. همچنین گفته میشود که هر گونه افزایش سایز عضله به دلیل استفاده از هورمون رشد به دلیل افزایش بافت همبند است و منجر به افزایش قدرت عضلانی نمی‌شود.
تنها راهی که باعث افزایش قد اندکی در بزرگسالان میشود، اصلاح اختلال پاسچر یعنی اصلاح وضعیت ایستایی و اسکلت‌بندی بدن (اصلاح قوز پشت، قوز گردن، گودی کمر، پای پرانتزی یا پای ضربدری) است که همراه با مصرف مکمل‌ها جهت قطورتر شدن بعضی از استخوانها (به‌خصوص مهره‌ها و ساق پا) انجام میشود. در این حالت نهایتاً بین ۲ الی ۴ سانت افزایش قد اتفاق می‌افتد. این روش تا پیش از ۱۸ الی ۱۹ سالگی مؤثر خواهد بود و هرچه مدت زمان بیشتری از نهادینه شدن بلوغ گذشته باشد، امکان افزایش قد به این صورت کاهش می‌یابد.
عوارض مصرف نابجای داروهای افزایش قد چیست؟
با وجود تبلیغات نادرست و گمراه کننده در رابطه با تأثیر هورمون رشد بر افزایش قد یا افزایش قدرت عضلانی، افراد بسیاری خودسرانه و بدون مشورت با پزشک، هورمون رشد را مصرف می‌کنند. مصرف نابجای هورمون رشد و بدون تجویز پزشک متخصص می‌تواند عوارض جبران ناپذیری به همراه داشته باشد. از جمله:
- ابتلا به سرطان به‌خصوص اگر زمینه آن در بدن فرد وجود داشته باشد (مانند سرطان خون)
- دیابت نوع ۲ به‌خصوص در کسانی که زمینه آن را دارند
- بیماری برگشت ناپذیر آکرومگالی: رشد بیش از حد استخوانها به‌خصوص استخوانهای صورت، دست‌ها و پاها و افزایش رویش موی پوست
- تسریع بسته شدن صفحات رشد
- احتباس مایعات در بافت‌های بدن که منجر به تورم در بازوها و پاها میشود
- درد مفاصل و عضلات
- سندرم تونل کارپال
- افزایش سطح قند خون
- افزایش سطح کلسترول
- بیماری قلبی
- آترواسکلروز (سخت شدن شریان‌ها)
- در رفتن سر استخوان فمور (ران) که باعث لنگش مادام‌العمر میشود
همچنین اگر دارو را به‌صورت غیرقانونی دریافت کنید، احتمال تقلب و ریسک استفادۀ آن بالاتر می‌رود. بنابراین، از مصرف خودسرانه هرگونه دارو برای افزایش قد خودداری کرده و تشخیص و تجویز دارو را به متخصص غدد و متابولیسم واگذار کنید.
چه زمانی برای افزایش قد باید به دکتر مراجعه کرد؟
لازم است تا روند رشد هر نوزاد به‌خصوص وضعیت قد و وزن او، از بدو تولد توسط متخصص اطفال ثبت شود. از آنجایی که کودکان از نوزادی تا بزرگسالی به شیوه‌ای نسبتاً قابل پیش‌بینی رشد می‌کنند، اگر رشد آنها (صدک قد و وزن) به طور منظم کنترل شود، می‌توان کوتاهی قد را به‌موقع تشخیص داده و با بررسی علت آن، درمان را آغاز کرد. همان‌طور که پیش‌تر گفته شد، اگر منحنی رشد کودک زیر منحنی صدک ۳ باشد، یعنی رشد او کند بوده و کوتاهی قد وجود دارد.
نوزادان و کودکان به دلیل تغییرات مداوم در صفحات رشد به‌صورت مداوم رشد می‌کنند. سرعت رشد پس از ۳ الی ۴ سالگی تقریباً ثابت است، هر کودکی بعد از ۳ سالگی تقریبا ماهی نیم سانتی‌متر قد می‌کشد. با رسیدن به سن بلوغ، جهش رشد بلوغ رخ می‌دهد و سرعت رشد کودک دوبرابر میشود.
پس از نهادینه شدن بلوغ، استخوانها به یکدیگر می‌پیوندند، رشد تکمیل میشود و دیگر افزایش قد اتفاق نمی‌افتد. بنابراین، اگر والدینی نگران وضعیت قدی فرزند خود هستند، نباید صبر کنند تا بلوغ کامل شود تا ببینند فرزندشان به قد مناسبی می‌رسد یا خیر. بهترین کار این است که زمان بخرید. یعنی هرچه زودتر به پزشک متخصص مراجعه کنید. بهترین زمان مراجعه از بدو تولد است و نهایتاً از دو سالگی، زیرا کودک دوساله نصف قد کل عمر خود را دارد. این کودکان معمولاً بین ۸۵ تا ۹۰ سانتی‌متر قد دارند. حتی بهینه‌ترین حالت این است که پیش از بارداری و حین بارداری مادران آموزش داده شوند و تغذیه مناسب را نیز در این دوران رعایت کنند.
بااین‌حال، اعضای خانواده و معلمان باید برخی علائم را به‌عنوان هشدار در کودک در نظر بگیرند:
- کودک در بین هم‌کلاسی‌های خود دارای کوتاه‌ترین قد است،
- لباس‌ها و کفش‌های کودک بیش از دو سال برای او قابل استفاده هستند،
- خواهر و برادرهای کم سن و سال‌تر نسبت به کودک، قد بلندتری نسبت به او دارند.
- کودک نمیتواند همپا با سایر کودکان در فعالیت‌های بازی شرکت کند.
چنین علائمی در کودک به‌عنوان هشدار قرمزی برای اختلال در رشد و کوتاهی قد کودک در نظر گرفته میشوند. بنابراین، مراجعه به‌موقع به پزشک متخصص غدد و متابولیسم و درمان زودهنگام و مناسب به عقب افتادن رشد چنین کودکانی کمک بزرگی خواهد کرد.
سؤالات متداول
آیا قرص افزایش قد واقعی است؟
خیر، تمامی قرصهای موجود در بازار که با عنوان قرص افزایش قد عرضه میشوند درواقع قرصهای مکمل و مولتی‌ویتامین‌هایی هستند که صرفاً برای بهبود سلامت بدن مفید هستند و بهتنهایی تأثیری در افزایش قد افراد ندارند.
آیا قرص غضروف ساز باعث افزایش قد میشود؟
خیر، قرصهای غضروف ساز صرفاً باعث تقویت سلولهای غضروف و ضخیم شدن آنها و در نهایت بهبود تحرک مفاصل میشوند و بهتنهایی در افزایش قد مؤثر نیستند.
کدام قرص باعث افزایش قد میشود؟
درواقع هیچ قرصی که بتواند بهتنهایی باعث افزایش قد افراد بشود، وجود ندارد و تمامی این قرصها مکملهایی هستند که مصرف آنها به حفظ و بهبود سلامت عمومی بدن کمک میکند.
آیا قرص زینک پلاس باعث افزایش قد میشود؟
خیر، قرص زینک پلاس یکی از مکملهایی است که به رشد کودکان و سلامت بدنی آنها کمک میکند؛ اما بهتنهایی نمیتواند بر افزایش قد کودکان کوتاه قد مؤثر باشد.
آیا پس از ۱۸ سالگی امکان افزایش قد وجود دارد؟
خیر، با رسیدن افراد به سن ۱۸ الی ۲۰ سالگی، صفحات رشد بسته شده و دیگر امکان افزایش قد وجود ندارد. پس از این سن، تنها از طریق برخی اقدامات می‌توان قد را به میزان کمتر از ۵ سانتی‌متر افزایش داد.
آیا ویتامین دی باعث افزایش قد میشود؟
خیر، با اینکه ویتامین دی برای جذب کلسیم در بدن ضروری است، اما شواهدی مبنی بر تأثیر مستقیم آن بر افزایش قد وجود ندارد.
